Foto 1 Mijn oude aquarium, dat zonder levend steen is opgebouwd. Wel kunnen er via de gekochte en geïmporteerde steenkoralen ongewenste organismen meekomen in het aquarium. Houd daar rekening mee.
Klik op onderstaande link om mijn complete artikel m.b.t. dit onderwerp te lezen.
https://www.reefsecrets.org/index.php/de-opstart/levend-steen-versus-dood-steen
‘Levend steen’ versus ‘dood steen’
Tekst en foto’s, Jacques van Ommen
Dit artikel is voornamelijk bedoeld voor de beginnende liefhebber, hoewel sommige, meer ervaren liefhebbers de info ook wel kunnen gebruiken. Ik begin met de volgende stelling:
Wanneer u wilt beginnen met een liefhebberij waarbij levende dieren een rol spelen, moet u zich niet alleen goed voorbereiden, maar ook lid worden van een hobbyvereniging. Nu kan ik natuurlijk niet bepalen of u financieel draagkrachtig genoeg bent om de contributie van een dergelijke vereniging te kunnen betalen, zeker als ik de nu hoge energiekosten meetel. Echter, als ik er vanuit mag gaan dat zo’n lidmaatschap bij een hobby hoort die toch geld kost, mede omdat er met levende planten/dieren wordt gewerkt waarvoor respect moet worden getoond, vind ik het gerechtvaardigd om die stelling hier te deponeren. Temeer ook omdat ik regelmatig door startende liefhebbers gevraagd wordt naar info, die men feitelijk al moet bezitten voor men met de hobby begint. Maar helaas, de laatste zeewater-aquariumvereniging ‘Cerianthus’ is opgeheven. Dan kan het este een aquariumvereniging gekozen worden, die tevens zeewaterliefhebbers kan ondersteunen. Ook dit prachtige bondsblad ‘Het Aquarium” zal regelmatig een zeewaterartikel plaatsen. Voor meer informatie verwijs ik u verder naar de website www.reefsecretes.org. Uiteindelijk zult U, door de bij de vereniging verkrijgbare informatie en de praktijkervaringen van de leden, ook op den duur goedkoper uit zijn. De zeewaterhobby is beslist niet goedkoop, maar teveel geld uitgeven is ook weer niet de bedoeling. Helaas is dat toch vaak het geval en er zijn zelfs liefhebbers die, omdat het financieel niet op te brengen lijkt, er maar niet aan beginnen. Voor wat betreft dit laatste wil ik een lans breken voor tips om het houden van een zeeaquarium ‘beter betaalbaar’ te maken (zie mijn artikel hierover op de site www.zeeaquarium.me). Hier zal ik trachten de, voor sommigen, grootste kostenpost, namelijk z.g. levend gesteente, te bespreken. In veel gevallen de oorzaak dat zeewaterliefhebbers ertoe besluiten toch maar niet met dit onderdeel van de aquariumhobby te beginnen.
Levend gesteente.
Ik wil het hier met u hebben over wat wij ‘Levend gesteente’ noemen. Dergelijke rifbrokken, als ik die zo mag noemen, vormen nogal een grote kostenpost, tenminste wanneer u er uw aquarium mee wilt volstoppen. Toch zijn er winkeliers en liefhebbers die het nodig vinden om een zeeaquarium helemaal vol te proppen en dat ook adviseren. Naar mijn mening pure onzin!
Hier volgt mijn argument. ‘Levend gesteente’ bevat nuttige bacteriën, die uitermate gunstig zijn om een zeeaquarium goed op te starten. Bovendien kan (een deel) van de afgeborstelde begroeiing in het aquarium terugkomen en dat kan een prachtig en interessant onderdeel van de hobby zijn. Omdat het gesteente voornamelijk uit kalk bestaat, is het nuttig voor de pH-waarde van het water. Helaas komen hierbij ook minder gewenste elementen in het aquarium terecht. Daar hoor je echter weinig over. Hoewel ik het nut van levend steen niet in twijfel wil trekken, gebruik ik het al jaren niet meer wanneer ik voor mijn klanten een nieuwe bak inricht. Dit klinkt als een vreemde uitspraak, maar ik kan het natuurlijk beargumenteren.
Laat ik voor de leek eerst eens uitleggen wat wordt verstaan onder ‘Levend gesteente’. Dit is rifgesteente dat levend ( micro) organisme bevat. Tenminste wanneer het goed wordt getransporteerd en bij de handel ook op de juiste manier wordt opgeslagen. Tevens kennen we ook het begrip ’Dood gesteente’. Dat is bijv. een stuk rifsteen dat niet rechtstreeks uit de natuur wordt gehaald, maar afkomstig is uit een ander aquarium of een tijdje droog heeft gelegen. Het kan natuurlijk nog wel levend (micro) organisme bevatten, maar mist vaak die organismen die in of op natuurlijk rifsteen worden aangetroffen. Ook kunstmatig, op rifsteen lijkend, kunstmatig materiaal noemen we ‘dood steen’, hoewel er firma’s zijn die hun kunstmatig gemaakte stenen van bacteriën voorzien. Dergelijke steen mag dan niet ingedroogd verkocht worden.
Levend steen is dus de benaming voor een brokstuk van het rif dat in de zeeën ontstaan is door koralen, die via kalkafzetting riffen vormen. Dat kalkgesteente leeft natuurlijk niet zelf, maar doordat het poreus is vestigen zich daarin en daarop diverse organismen, waaronder voor een zeeaquarium nuttige bacteriën. Vandaar de naam ‘Levend gesteente’. Door die poreusheid heeft de steen een groot oppervlak en zo kunnen zich dus veel bacteriën op en in die steen vestigen. Die bacteriën vormen echter maar de helft van het verhaal. Er leeft nog veel meer in en op die levende steen en veel van dat leven willen we niet in ons aquarium hebben. Levend steen heeft dus niet alleen voordelen. De voor ons aquarium verzamelde brokken worden uit de natuur gehaald en droog naar ons verscheept. Die brokken kunnen bestaan uit restproducten ten behoeve van huizenbouw, zoals ik o.a. in Indonesië en op de Malediven heb waargenomen. Daar werden riffen afgegraven om te dienen als bouwmateriaal voor huizen (hutjes) of, in het ergste geval, uit de natuur gehaald puur voor export-doeleinden. Dit komt gelukkig steeds minder voor en de import van steenkoralen is binnen de EU in feite illegaal vanwege natuurbeschermingsmaatregelen. Over dit onderwerp een andere keer. Voor mij persoonlijk zijn dit twee minpunten; het leegroven van de natuur en het feit dat er nogal wat troep meekomt in het aquarium. Reden om dit gesteente niet of nauwelijks te gebruiken. Gelukkig zijn er alternatieven die minstens zo goed en misschien wel beter werken om het aquarium goed op te starten met dood steen en/of kunstmatig gefabriceerd steen, in combinatie met het inbrengen van de nuttige bacteriën via enten bijvoorbeeld. Mijn jarenlange ervaring op dit gebied is alleen maar positief. Tot zover is het geen probleem, tenzij u het ermee eens bent dat de natuur wordt leeggeroofd om aan dit materiaal te komen.
Een beginnend zeewater-aquariaan zal in de meeste gevallen hopelijk (bv op het internet of via een vereniging) naar bruikbare informatie zoeken en komt dan diverse meningen tegen met betrekking tot ondermeer het gebruik van ‘Levende steen’. (Laat u voorlichten door ervaren liefhebbers en ga niet af op wat er allemaal op forums en door verkopers wordt beweerd.) Tijdens een dergelijk forum worden ook meningen gedeeld door z.g. ervaren liefhebbers die net een aquarium hebben ingericht en denken dat ze de wijsheid in pacht hebben. Er wordt geen controle uitgeoefend op de daar gedane uitspraken, dus geen garantie op de waarheid. Omdat ik ook ‘op internet zit’ (www.zeeaquarium.me of www.zeeaquariuminfo.nl) word ik nogal eens gebeld en/of gemaild met vragen over het opstarten van een zeeaquarium. Daarbij komt vaak ook levend steen ter sprake. Men leest en/of hoort dat levend steen een ‘must’ is en dat het aquarium er mee vol moet worden gestouwd. Een nogal dure aangelegenheid en niet nodig.
Zoals al aangegeven bevat levend steen dus de benodigde bacteriën, maar ook resten van andere levensvormen die daarop in de natuur leefden. Dat kunnen algen en/of wieren zijn, sponzen, koralen enz. Ook in de stenen, in de aanwezige gaten en holten leven dieren, die vaak de overtocht naar ons aquarium overleven. Wat gebeurt er nu wanneer die brokken in het aquarium terecht komen? Heel veel leven is onderweg afgestorven en begint in het aquarium te rotten. Dit zal de waterkwaliteit bederven. Er is dan weer veel tijd nodig om de benodigde bacteriën die het water weer moeten zuiveren voldoende in aantal zijn om hun werk te kunnen doen. Wat betreft de bijkomende levensvormen die de tocht ook overleefden, die zijn niet altijd gewenst in ons aquarium. Neem bijv. krabbetjes die schadelijk kunnen zijn voor o.a. onze koralen, vissen enz. en ook allerlei wormen, waarvan de borstelworm de bekendste is. Wanneer ze tevoorschijn komen, bezorgen ze later veel overlast. We hebben dus dood materiaal dat het water verontreinigd en levend materiaal dat later voor problemen kan zorgen. Tot zover de negatieve reactie. De positieve kant van het verhaal is dat er ook de benodigde bacteriën, die de waterkwaliteit juist weer in orde brengen en houden, in het aquarium terecht komen. Ook kunnen er nog resten (en sporen) van bijv. wieren en/of koralen op de steen zitten, die de reis naar het aquarium overleefd hebben en tot ontwikkeling komen. Dit laatste is natuurlijk zeer interessant. Het is ook een prachtig deel van onze hobby om te kunnen zien wat er zich allemaal ontwikkelt uit dat ‘Levend gesteente’. Helaas zal het merendeel van dat interessante (positieve) leven lang niet altijd in het aquarium overleven, omdat het o.a. door andere bewoners als voedsel wordt gezien of omdat de aquariumomstandigheden er niet geschikt voor zijn. Wanneer u een echte, geïnteresseerde liefhebber bent en er ook de gelegenheid voor heeft, dan raad ik u ten zeerste aan om dat proces van het opkomend leven op levend steen eens te volgen in een apart aquarium. Dit is werkelijk heel interessant en boeiend. Ik kan het u zeker aanraden, ik spreek uit ervaring. Er kunnen sponzen, wieren en koralen te voorschijn komen.
Maar nu weer terug naar het inrichten van ons aquarium met levend gesteente. Moeten wij eigenlijk ons aquarium daarmee wel inrichten? U weet nu de voor- en nadelen. Voor mij is het antwoord NEE en ik zeg dit uit eigen ervaring vanaf begin 1970 met het inrichten van vele aquaria voor o.a. mijn klanten.
Wat is het alternatief Wanneer ik een aquarium voor een bedrijf/instelling moet inrichten, dat snel het bekijken waard moet zijn, gebruik ik dood steen. Hiermee bedoel ik steen dat of kunstmatig is gefabriceerd of is gesteriliseerd. Het nadeel daarvan is dat er dus geen noodzakelijke, nuttige bacteriën worden ingebracht. Maar het voordeel is dat er geen waterverontreiniging door o.a. het sterven van (micro)organismen ontstaat. Om toch de benodigde bacteriën te introduceren, ga ik de bak ‘enten’. Ik gebruik daarvoor natuurlijk zeewater en/of filtermateriaal uit een goed draaiend zeeaquarium. Ik heb dan geen last van krabbetjes, borstelwormen, enz., maar wel het voordeel van de bacteriën. Ook gebruik ik een werkend VOF- systeem om de bak snel op te starten; zie www.zeeaquarium.me (hoofdstuk Algen/wierenfilter VOF. ) Door dit VOF (= Van Ommen Filtersysteem; red.)te gebruiken heb ik direct het voordeel van de bacteriën en van de algen en wieren. Na enkele dagen bij het gebruik van een VOF (zonder VOF een weekje wachten), in combinatie met het gebruik van (een deel) natuurlijk zeewater, kunnen er al wat sterke dieren in de bak en is het aquarium al het bekijken waard. Wanneer u de bak met ‘Levend steen’ wilt opstarten kan het weken duren voordat de inhoud stabiel is en er leven kan worden ingebracht. Dan is er nog altijd sprake van vervuiling en het schadelijke leven uit het levend steen.
Natuurlijk zout of kunstmatig samengesteld, voor- en nadelen Wanneer u een zoutmengsel gebruikt om water voor uw zeeaquarium te bereiden, heeft u kans op die manier ook bacteriën aan het aquariumwater toe te voegen. Ik werd ooit uitgenodigd door de firma ‘Red Sea’ (Israël) voor een bezoek aan hen. Dit bedrijf fabriceert ondermeer zoutmengsels voor zeewateraquaria. Tijdens een rondleiding zag ik grote hopen natuurlijk zout liggen, gewonnen uit zoutpannen bij de Rode Zee. Dit zout wordt gebruikt voor de samenstelling van het door ons gekochte zoutmengsel. Wellicht komen er op die manier ook bacteriën mee. Door het inbrengen van aangeschafte koralen kunnen de bacteriën natuurlijk ook worden ingebracht. Dat geldt echter ook voor de plaagdieren, wanneer u geen tegenmaatregelen neemt.
Het kostenplaatje Nu komen we bij het kostenplaatje. Omdat ‘Levend gesteente’ geïmporteerd wordt is het vrij prijzig. De prijs op het moment van schrijven, het jaar 2022, is vanaf ongeveer 20 Euro per kilogram. Een stuk levend steen weegt al snel meer. Zogenaamd ‘dode steen’ is aanzienlijk goedkoper, tot enkele Euro’s per kilo, wanneer u het van een liefhebber overneemt. Daarmee spaart u ook het milieu en dat is naar mijn mening heel veel waard. Wanneer u kiest voor gefabriceerde steen, het zogenaamde ‘Rocksteen’, betaalt u ook nogal wat meer. Dit steen wordt kunstmatig gemaakt en kan in bepaalde gevallen in een (natuurlijk) zoutwater-systeem gelegd zijn, zodat er (toegevoegde) bacteriën op die stenen kunnen groeien. Er is eveneens een kunstmatig rifgesteente op de markt, onder de naam ‘Dutch Reef Rocksteen’, waarvan de fabrikant claimt dat dit ook poreus is. Maar ik kan niet zeggen of dit net zo poreus is als natuurlijk rifsteen en dus evenveel en dezelfde ( denitrificerende) bacteriën als het natuurlijk levend steen kan bevatten. Wel heeft het een (natuurlijke) kleur. Een goed alternatief is de aanschaf van gebruikt levend steen, van liefhebbers die met de hobby ophouden en stenen voor een paar Euro de kilo verkopen. Wel de voordelen van de bacteriën (wanneer het steen onder water wordt verkocht) en minder nadelen. Helaas kunnen hier nog wel de ‘niet’ gewenste organismen, zoals de gevreesde borstelwormen, die misschien in dat aquarium leefden, meegenomen worden. Daar kunt u echter maatregelen tegen nemen. Aan u de keuze.
Foto 2a Kunstmatig levend steen
Samenvattend:
Voordelen Levend steen
⦁ Natuurlijk uiterlijk
⦁ Nuttige bacteriën
⦁ Interessante groei van uit het steen verschijnende levensvormen
⦁ Kalk
Nadelen levend steen
⦁ Uit de natuur gehaald
⦁ Niet gewenste (schadelijke) organismen
⦁ Kostenplaatje
Voordelen dood, natuurlijk steen
⦁ Natuurlijk uiterlijk
⦁ Geen ongewenste organismen
⦁ Kalk
⦁ Poreus, dus geschikt voor o.a. de nuttige bacteriën
Nadelen dood, natuurlijk steen
⦁ Uit de natuur gehaald
⦁ Geen resten van natuurlijke begroeiing, wanneer u die begroeiing belangrijk vindt
⦁ Kan voor de aquariuminhoud ongewenste organismen bevatten, indien nat gekocht.
Voordelen Kunstmatig steen
⦁ Niet uit de natuur gehaald
⦁ Geen ongewenste mechanismen
Nadelen kunstmatig steen
⦁ Minder poreus, kan minder bacteriën bevatten
⦁ Erg duur
Ik hoop dat ik met dit epistel een bijdrage heb kunnen leveren aan het beter betaalbaar maken van een zeeaquarium. Maar wanneer u besluit deze hobby te gaan beoefenen, doe het dan op de meest verantwoorde manier. En zoals ik altijd afsluit, wees geen ‘hebber’ maar een ‘liefhebber’ met respect voor het dier. Dus koop geen dieren die (in de natuur) te groot worden, waardoor ze bij te weinig ruimte binnen een aquarium in stress raken, alleen omdat u het dier zo mooi vindt.
Foto 2b Drie stukken steenkoraal in mijn aquarium, die kalk afzetten en zo kunnen meewerken aan het ontstaan van het rif.
Foto 3 Hier een steenkoraal; daarvan is het paarse gedeelte het levende deel, dat het witgele onderste deel, het kalksteen/levend steen, heeft gecreëerd.
Foto 4 Brokken dood steen uit een aquarium. Ligt droog in mijn tuin tot het kan worden hergebruikt.
Foto 5 Kunstmatig gefabriceerd steen, het z.g. rifkeramiek.
Foto 6 Een dood stuk levend steen. Dit skelet blijft over nadat het koraal is gestorven. De gaten en vorm ontstaan door natuurlijke omstandigheden.
Foto 7 De witte pijlen geven de steenkoralen in mijn aquarium aan en de rode pijl geeft een softkoraal aan. Wanneer steenkoralen afsterven blijft er een door het koraal opgebouwd kalkskelet over, zoals op bovenstaande afbeelding. Het softkoraal met de rode pijl bouwt geen kalkskelet op zoals een steenkoraal dat wel doet.
Foto 8 Levend steen in een verkoopbak van een aquariumwinkel.
Foto onderschriften
Foto 1 Mijn oude aquarium, dat zonder levend steen is opgebouwd. Wel kunnen er via de gekochte en geïmporteerde steenkoralen ongewenste organismen meekomen in het aquarium. Houd daar rekening mee.
Foto 2a Kunstmatig levend steen.
Foto 2b Drie stukken steenkoraal in mijn aquarium, die kalk afzetten en zo kunnen meewerken aan het ontstaan van het rif.
Foto 3 Hier een steenkoraal; daarvan is het paarse gedeelte het levende deel, dat het witgele onderste deel, het kalksteen/levend steen, heeft gecreëerd.
Foto 4 Brokken dood steen uit een aquarium. Ligt droog in mijn tuin tot het kan worden hergebruikt.
Foto 5 Kunstmatig gefabriceerd steen, het z.g. rifkeramiek.
Foto 6 Een dood stuk levend steen. Dit skelet blijft over nadat het koraal is gestorven. De gaten en vorm ontstaan door natuurlijke omstandigheden.
Foto 7 De witte pijlen geven de steenkoralen in mijn aquarium aan en de rode pijl geeft een softkoraal aan. Wanneer steenkoralen afsterven blijft er een door het koraal opgebouwd kalkskelet over, zoals op bovenstaande afbeelding. Het softkoraal met de rode pijl bouwt geen kalkskelet op zoals een steenkoraal dat wel doet.
Foto 8 Levend steen in een verkoopbak van een aquariumwinkel.